Prowadzący dyskusję panelową "Karola Wojtyły zmagania z komunistyczną dyktaturą" red. Grzegorz Górny zapytał prof. dr hab. Jana Żaryna o porównanie stosunku prymasa Stefana Wyszyńskiego oraz biskupa, potem arcybiskupa, wreszcie kardynała Karola Wojtyły do władz komunistycznych i stosowanej przez nie polityki wyznaniowej.

Prof. Żaryn przypomniał, że obydwaj hierarchowie należeli do dwóch następujących po sobie pokoleń, dlatego niewątpliwie racje pokoleniowe miały tu wpływ, ale nie tyle na postrzeganie komunizmu z punktu widzenia ideologicznego, gdyż istniała zgodność ich poglądów wobec tego systemu, ile na swego rodzaju taktykę działania.

Podkreślił przy tym, że obydwu, choć mieli inne wrażliwości, łączyło wielkie przywiązanie do kultu maryjnego, tak szczególnego dla historii Polski. - Duchowa stolica Polski, Częstochowa, okaże się być wyjątkowym miejscem zarówno dla kard. Wojtyły, jak i dla prymasa Wyszyńskiego - dodał historyk.

Wspomniane różnice w działaniu wobec władz komunistycznych prof. Żaryn przedstawił krótko na przykładzie sporu o budowę kościoła "Arka Pana" w Nowej Hucie (1967-1977). Świątynia ta była pierwszym obiektem sakralnym w Nowej Hucie, która w zamyśle komunistów miała pozostać laicka. Natomiast "Karol Wojtyła podjął bardzo nowatorskie, z punktu widzenia praktyki prymasa Wyszyńskiego, próby doprowadzenia do tego samego celu, to znaczy żeby wierni mieli swój kościół". - Decyzja o powierzeniu proboszczostwa tej parafii ks. [Józefowi] Gorzelanemu była pewnym ryzykiem. Nie znam przykładu, co nie znaczy że go nie było, żeby prymas Wyszyński proponował "księdzu-patriocie" objęcie jakiejkolwiek parafii, w której istnieje długo trwający konflikt z władzą komunistyczną - mówił prof. Żaryn.

Jak podkreślił, powołując się na wspomnienia prymasa Wyszyńskiego m.in. z jego "Pro memoria", był on wobec kapłanów duszpasterzem bardzo surowym. - On był surowy sam wobec siebie, ale i od stanu kapłańskiego bardzo dużo wymagał - wskazał historyk.

Natomiast, jego zdaniem, "Karol Wojtyła potrafił, ale nie wiem czy to słowo jest tu dobre, podejmować pewne ryzyko, którego nie widać u prymasa Stefana Wyszyńskiego".

Prof. Żaryn stwierdził ponadto, że istnieje swego rodzaju "mitologia" uznająca, że między przyszłym papieżem a prymasem Wyszyńskim istniała różnica w podejściu do środowiska inteligencji katolickiej. On sam jednak nie uznaje jej za prawdziwą.

Mitologia ta miałaby "obniżyć wartość prymasa Stefana Wyszyńskiego - tak jakby Karol Wojtyła miał lepsze relacje, lepiej tę inteligencję rozumiał, bo stał w Episkopacie Polski na czele do spraw laikatu, choć skierował go w tę stronę prymas Wyszyński".

- Tę mitologię wypracowało konkretne środowisko - mówił prof. Żaryn, wskazując m.in. na krakowski Klub Inteligencji Katolickiej i część środowiska "Znaku", którym "wydawało się, szczególnie w latach 60., że istnieje jakaś możliwość wykorzystania naturalnych bądź domniemanych różnic", w tym pokoleniowych, między dwoma hierarchami.

- Tego typu naturalne różnice mogłyby być podstawą do głębszych domniemań i szczególnie środowisko krakowskiej inteligencji katolickiej było przeświadczone, że Karol Wojtyła, dzięki temu, że lepiej rozumie inteligencję, w tym katolicką, jest bardziej skłonny nie tyle do zbliżania się do komunizmu, ile że jest to arcybiskup (...) mniej dogmatyczny, nie odwołujący się do dziedzictwa rzekomego nacjonalizmu katolickiego i środowiska "endecko-wsteczniackiego", z którego miał wyrastać prymas Wyszyński - mówił prof. Żaryn.

Dzięki tej "domniemanologii" funkcjonariusze SB bardzo liczyli na ewentualną nielojalność abp. Wojtyły wobec kard. Wyszyńskiego. Jednak takie przeświadczenie oparte było nie tyle na faktach, ile na donosach części inteligencji katolickiej. - Środowiska, które były dla SB ważne jako roznosiciele rzekomego wizerunku Karola Wojtyły i Stefana Wyszyńskiego, dostarczały zafałszowanego obrazu rzeczywistości, który wpływał na Służbę Bezpieczeństwa jako tę, która będzie widziała możliwość stworzenia rozstępu między tymi dwoma wybitnymi postaciami. Podczas gdy Stefan Wyszyński był bardzo związany z polską inteligencję katolicką, przede wszystkim z "Odrodzeniem" - wskazał prelegent.

Dr hab. Łucja Marek (IPN Kraków) przypomniała, że zainteresowanie bezpieki Karolem Wojtyłą zaczyna się w 1946 r., gdy jako kleryk zaangażowany był na Uniwersytecie Jagiellońskim w działalność studenckiej organizacji pomocowej, tzw. Bratniak. Szersze zainteresowanie następuje po nominacji ks. Wojtyły na biskupa. Choć już wcześniej podejmowano próby werbunku, gdy starał się on o wydanie paszportu przed wyjazdem za granicę a decyzja pozytywna była uzależniona od zaangażowania się w ruch księży patriotów. - Wierność sobie, prawdzie, swoim przekonaniom, absolutnie zwyciężyła u młodego księdza. Na studia zagraniczne nie wyjechał. Rok później otrzymał nominację biskupia - przypomniała badaczka.

Historyczka wskazała, że SB zaczęła rysować obraz kapłana z jednej strony łagodnego, ale także stanowczego. Widać to choćby po lekturze stenogramów rozmów, jakie prowadził abp Wojtyła z władzami w konkretnych sprawach czy z korespondencji kurii krakowskiej z danymi urzędami. - Jest to postawa stanowcza, zdecydowana. Gdy zostaje metropolitą krakowskim, domaga się kontaktów z władzami na odpowiednim szczeblu. Domaga się też traktowania Kościoła w sposób podmiotowy, a nie jak swego rodzaju petenta, co niejako umniejsza autorytetowi hierarchy - wskazywała dr hab. Łucja Marek.

Również ona wspomniała o złudnych nadziejach bezpieki na skonfliktowanie abp. Karola Wojtyły i prymasa Stefana Wyszyńskiego poprzez próby pokazywania tego pierwszego jako młodego, prężnego hierarchy, który będzie niejako kontrował działania prymasa. - Ale bardzo szybko zostają te nadzieje rozwiane, [choć] w drobnych sytuacjach te próby "sprawdzania" lojalności kardynała wobec prymasa są czynione. Postawa Wojtyły jest pełna lojalności. Nawet, jeśli w niektórych kwestiach są odmienne zdania, co widać w protokołach przed zebraniami Episkopatu, to pozostają one wewnątrz, na zewnątrz jest jedność - powiedziała historyczka.